تاریخچه استان کردستان

كردها مردمانی ایرانی تبار هستند كه زبان ، فرهنگ و آداب و سنن آنان در ارتباط و پیوند با دیگر مردمان در قلمرو زیست اقوام ایرانی است . بر اساس مت كتیبه داریوش در تخت جمشید و بیستون دولت ماد در سال 550 پیش از میلاد مسیح در قلمرو دولت هخامنشیان قرار داشته است در عصر سلجوقیان و به ویژه در عهد حكومت طغرل بیگ تمامی ناحیه جبال كوهستانی غرب ایران (كردستان) به عراق عجم نام گذاری شده ، زیرا القایم با ... خلیفه عباسی طی منشوری در سال 437 ه . ق از طغرل بیگ سلجوقی به عنوان ملوك العراقین نام برده است .

عطاءالملك جوینی در بیان نبرد هلاكوخان مغول به فرقه اسماعیله و ارسال تداركات و پشتیبانی آنان از ولایت اكراد یاد كرده است .
به نظر می رسد كه در دوره ایلخانان مغول كردستان از عراق عجم شده باشد در اوایل قرن هفتم هجری سلیمان شاه از تركمانان ایوه بر آن حكومت كرده است . شرف الدیم بلیسی حدود كردستان را در روزگار صفوی و در كتاب شرف نامه خود با افزودن ولایت لرستان یك جا ذكر می كند و در شرف نامه سرزمین لرستان و قوم لر را با كردها یكی می شمارد .

در تقسیمات روزگار صفویه كردستان ولایتی است كه از ولایت كرمانشان جدا و شامل چهار حاكم نشین خورخوره ، جوانرود ، اورامان و الكاء بانه بود . پس از انقلاب مشروطیت بر اساس قانون مصوب 1325/2/14هجری قمری بر طبق قانون تشكیل ایلات و ولایات و دستورالعمل آن ایران به چهار ایالت و 23 ولایت در تقسیمات جدید تقیم كه كردستان اردلان به دلیل حكومت خاندان اردلان (یكی از خاندان های كرد) بر آن به ان نام خوانده شده است .

در اولین تصمیم گیری درباره تقسیمات جدید كشوری به موجب تصویب نامه شماره 1375 – 1316/9/9شمسی ایران به 6 استان تقسیم شد كه استان غرب مشتمل بر شهرستان های كردستان ، كرمانشاهان ، گروس ، باوندپود (كلهر) ، پشت كوه و لرستان بود .مساحت استان كردستان 29137 كیلومتر كیلومتر مربع و دارای 180 كیلومتر مرز مشترك در قسمت غربی خود با كشور عراق است .
این استان از شمال به استان های آذربایجان غربی و زنجان و از جنوب به استان كرمانشاه و از شرق به استان همدان محدود است .
آب و هوای استان در ناحیه شمالی آب و هوای نسبتا سرد و در نواحی جنوبی معتدل كوهستانی است و دارای فلات های مرتفع و خشك و دشت های حاصلخیز مانند دشت مریوان ، دشت اوباتو ، دشت ئیلاق یا دهگلان ، دشت قروه و دشت كامیارن است .
رودهای استان با توجه به وضع طبیعی و توپوگرافی منطقه دارای مشخصات خاصی هستند مانند پایین بودن بستر رودخانه از سطح زمین های مجاوره ، افزایش آب در فصل بهار ، غیر قابل استفاده برای قایقرانی و ....

این رودخانه ها به سه حوزه دریای خزر ، دریاچه ارومیه و خاك عراق وارید می شوند . كوه های كردستان قسمتی از كوه های غرب ایران رات تشكیل داده اند و مهم ترین آنها برانان در شرق چهل چشمه (چهل چمه) به ارتفاع 3120 متر در غرب دیواندره – كوه عوالان به ارتفاع 2665 متر در بین گاورود و كامیارن ، قره داغ داغ به ارتفاع 3120 متر در شمال بیجار ، گوژه به ارتفاع 2666 متر در بین دهگلان و سنندج ، كوه آبیدر به ارتفاع 2550 متر در سنندج ، كوه بزرگ شاهو به ارتفاع 3325 متر كه بلندترین كوهستان استا است .
براساس نتایج سرشماری عمومی سال 1390 جمعیت استان 1493645 نفر بوده است كه 99.7 درصد جمعیت استان مسلمان هستند و بیشتر مردم تابع و پیرو مذهب شافعی و بقیه نیز پیرو مذهب تشیع هستند .

مركز استان كردستان شهر سنندج است كه در فاصله 520 كیلومتری جنوب غربی تهران قرار دارد كه بنیاد جدید ان در سال 1046 هجری قمری توسط سلیمان خان اردلان پایه گذاری شد .
این شهر دارای بازار ع مساجد ، حمام ها و عمارات متعدد و قدیمی است كه مجموعه ای از آثار فرهنگی را در خود جای داده كه از مهمترین آنها می توان به موزه سنندج – خانه كرد – مسجد دارالاحسان (جامع) باغ و عمارات خسروآباد ، مسجد والی ، بازار قدیمی و بازار سرتپوله – مسجد رشید قلعه بیگی ، مسجد میرزا فرج الله ، قرآن نگل ، مسجد وزیر ، مسجد وكیل ، كلیسای سنندج ، امام زاده پیر عمر ، امام زاده هاجر خاتون ، پل قشلاق ، حمام های پاشا خان ، خان ، وكیل الملك ، دوخزینه ، شیشه و عمارت آصف دیوان ، عمارت و باغ آیت الله مدوخ ، عمارت امجدالاشراف ، عمارت مشیردیوان ، ساختمان شهرداری مركزی و موزه تاریخ طبیعی را می توان نام برد .

در این استان مجموعا 10شهرستان ،29 شهر ،31 بخش و 86 دهستان و 1697 آبادی دارای سكنه و 187 آبادی خالی از سكنه است. شهرستان های استان عبارتند از : سنندج ، سقز ، مریوان ، بانه ، بیجار ، سروآباد ، قروه ، كامیارن ،دیواندره و دهگلان كه هر یك از این شهرستان ها دارای آثار فرهنگی و باستانی بوده و در مریوان دریاچه زریوار كه بزرگترین و تنها دریاچه آب شیرین ایران است قرار دارد .

مراتع و فضاهای گردشگری زیادی در این استان وجود دارد كه در فصل های بهار و تابستان بهترین اب و هوا را داشته و زیبایی طبیعت آن زبانزد خاص و عام است .

مردمان كرد آریایی نژاد هستند كه چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت كردهاند. تاریخ اقوام كرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومری و بابلی و اكدی و آشوری نام اقوامی دیده میشود كه شباهت به كلمه كرد دارد، ولی از همه نزدیكتر چه از لحاظ زبانشناسی و چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر توصیفی، نام قومی است به نام «كردوخوی» كه در كتاب «سفر جنگی» گزنفون ذكر شده است.این قوم در كوهها و درههای میان عراق و ارمنستان و مخصوصاً در محلی كه امروزه «زخو» نامیده میشود و در شصت كیلومتری شمال غربی موصل در عراق قرار دارد، ساكن بودهاند. گزنفون، آنان را تا هنگامی كه به جلگههای شمال رسیدند، تعقیب كردند و صدماتی نیز بر آنها وارد آوردند.«پولیبیوس» (دویست- یكصد و بیست ق.م) نیز از اقوامی كه در قسمتهایی از آذربایجان كنونی زندگی میكردند و بهنام «كورتییوی» یا «كورتیای» خوانده میشدند، یاد میكند. «استرابون» و «لیوی» میگویند كه این اقوام در فارس نیز ساكن بودهاند. چنانكه در زمان ساسانیان و اوایل اسلام چادرنشینان كوهستانهای فارس را كرد میخواندند. اگر تاریخ اقوام كرد در پیش از اسلام تاریك و مبهم است، تاریخ آنان در پس از اسلام در پرتو تألیفات مورخان اسلامی تا اندازهای روشنتر است، ولی در این دوره هم، چون از كرد بهطور فرعی و ثانوی- ضمن اخبار ممالك اسلامی- سخن به میان آمده، درباره تاریخ این قوم بهطور اساسی و مستمر مطلب كاملی نوشته نشده است و فقط در دوره صفوی نخستین كتاب مهم درباره قوم كرد به زبان فارسی تدوین شده كه همان «شرفنامه بدلیسی» است.اعراب در تاریخ شانزده یا بیست هـ .ق. قلعهها و استحكامات كردها را تصرف كردند. در بیستوسه هـ .ق. كه سپاه عربی در ایالت فارس مشغول فتوحات بود، اكراد فارس در دفاع از فسا و دارابجرد شركت داشتند. فتح شهر «زور» و «داراباذ» كه از شهرهای كردنشین بودند، در سال بیستودو هـ .ق. صورت گرفت.ابوموسی اشعری در سال بیست و پنج كردان را سركوب كرد. در سال سی و هشت ه.ق اكراد ناحیه اهواز در قیام «خریت ابنراشد» برضد امیرالمؤمنین علی(ع) جانب خریت را گرفتند و پس از قتل خریت عده زیادی از ایشان كشته شدند.در سال نود هـ .ق. اكراد فارس سر به شورش برداشتند و این شورش بهوسیله «حجاج ابن یوسف ثقفی» سركوب شد. در سال یكصد و چهل و هشت هـ .ق. اكراد موصل قیام كردند و منصور خلیفه عباسی، «خالد برمكی» را برای سركوبی آنان به آنجا فرستاد و وی نیز شورش كردها را سركوب كرد.در سال دویست و بیست و چهار هـ .ق. یكی از پیشوایان اكراد اطراف موصل به نام «جعفر ابن فهرجیس» برضد خلیفه معتصم سر به شورش گذاشت خلیفه سردار معروف خود «آیتاخ» را به جنگ او فرستاد. آیتاخ پس از جنگی سخت جعفر را كشت و بسیاری از اكراد را مقتول یا اسیر كرد و امیران و زنان و اموال ایشان را به تكریت برد.در سال دویست و سی و یك هـ .ق. اكراد به اطراف اصفهان و فارس تاختند. یكی از سرداران ترك خلیفه به نام «وصیف»، پس از پیروزی، نزدیك به پانصد نفر از آنان را به اسیری به بغداد برد.در سال دویست و هشتاد و یك هـ .ق. چادرنشینان عرب با اكراد در نواحی موصل و ماردین متحد شده و تحت رهبری «حمدان ابن حمدون» حنگ علیه معتضد را شروع كردند كه به كشته شدن و اسارت گروهی از آنان منجر شد. در سال سیصد و چهارده هـ .ق. در زمان خلافت المقتدر بالله و امارات ناصرالدوله حمدانی، در ناحیه موصل یك بار دیگر كردها سر به شورش برداشتند.در فاصله سالهای سیصد و بیست و هفت و سیصد و چهل و پنج هـ .ق. شخصی بهنام «دیسم» كه از خوارج بود و پدری عرب و مادری كرد داشت، با گردآوری كردهای آذربایجان، با «آلمسافر» و دیگر حكمرانان آذربایجان به جنگ پرداخت و سرانجام گرفتار شد و در زندان درگذشت.در قرنهای چهارم، پنجم و ششم هجری، «شدادیان» كه كرد بودند حكومتهای مستقلی را در نواحی كردنشین تشكیل دادند. خاندان شدادی از قبیله روادی بودند و دولت معروف ایوبی در مصروشام از همین خاندان برخاستند.در سال سیصد و نود و پنج هـ .ق. عضدالدوله دیلمی با كردهای موصل درگیر شد و پس از غلبه، قلاع آنها را ویران كرد و همه سران كرد را به قتل رسانید.در سال سیصد و هفتاد و سه هـ .ق. «محمدبن غانم» همراه كردان برزكانی در حوالی قم علیه فخرالدوله دیلمی سر به شورش برداشت، لیكن فخرالدوله دیلمی سر به شورش برداشت، لیكن فخرالدوله به وسیله «بدربن حسنویه» با وی از در صلح و آشتی درآمد، اما دیری نپائید كه سپاهی را روانه سركوبی وی كرد. محمدبن غانم در این پیكار شكست خورد و به اسارت سپاهیان فخرالدوله درآمد و در اسارت درگذشت.یكی از رویدادهای مهم دوران زمامداری شرفالدوله دیلمی (سیصد و هفتاد و دو- سیصد و هفتاد و نه هـ .ق.) پیكار او در سال سیصد و هفتاد و هفت هـ .ق. با بدربن حسنویه در كرمانشاه است كه به پیروزی بدر و شكست شرفالدوله منجر شد. در نتیجه بدربن حسنویه بر قسمت مهمی از عراق عجم مسلط شد. وی در سال چهارصد و پنج هـ .ق. به دست طایفهای كرد كه «جورقان» نام داشت، كشته شد. شمسالدوله پسر فخرالدوله دیملی بلافاصله متصرفات وی را ضمیمه قلمرو خود كرد. شاپور خواست (خرم آباد)، دینور، بروجرد، نهاوند، اسدآباد و قسمتی از اهواز ازجمله متصرفات او بودند.ظاهراً اصطلاح كردستان را سلاجقه برای تمیز نواحی كردنشین از ولایت جبال عراق وضع كردند و آن ایالتی بود مشتمل بر سرزمینهای بین آذربایجان و لرستان و قسمتی از اراضی سلسله جبال زاگرس كه مركز آن نیز در ابتدا ناحیه بهار در هجده كیلومتری شمال غربی همدان و بعدها چمچمال در نزدیك كرمانشاه امروزی بود.شهرهای كردستان در زمان حمله مغول از قتل و غارت مصون نماند. در زمان تیمور و تركمانان قرهقریونلو و آققریونلو، كردستان و دیار بكر میدان تاخت و تاز سپاهیان تیمور و تركمانان شد.
شاه اسماعیل اول- مؤسس سلسله صفویه- به علت این كه كردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنهای با آنها نداشت، درمقابل، سلاطین عثمانی در تقویت هرچه بیشتر كردان میكوشیدند. در دوره صفویه دولت ایران به قسمت وسیعی از كردستان آن روز تسلط داشت كه دامنههای شرقی كوههای زاگرس را دربرمیگرفت.با تشكیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران سلسلهای كردنژاد به سلطنت رسید. در اواخر سلسله زندیه نیز طایفه دنبلی كه یكی از طوایف بزرگ كرد بود، قسمتی از آذربایجان غربی را در تصرف داشتند و مركز حكومت و قدرت آنها شهر خوی بود.در قرن نوزدهم میلادی بارها كردها در خاك عثمانی میل باطنی خود را برای رسیدن به استقلال و تشكیل دولتی كردزبان ظاهر كردند. در سال هزار و هشتصد و هفتاد و هشت میلادی شیخ عبیدالله نقشبندی به فكر تأسیس كردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانی افتاد. در سال هزار و هشتصد و هشتاد میلادی طرفداران وی، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه و میاندوآب را به تصرف خود درآوردند و سپاهیان ایران به زحمت توانستند تجاوز آنان را دفع كنند.در سال هزار و نهصد و چهل و شش میلادی قاضی محمد همزمان با حضور قوای متفقین در ایران و حمایت دولت روسیه شوروی از او، جمهوری خلق كردستان را كه مركز آن مهاباد بود، تشكیل داد. پس از تخلیه كامل ایران از قوای متفقین و اعزام ارتش دولت مركزی به نواحی آذربایجان و كردستان، این شورش و جمهوری ناشی از آن نیز از هم متلاشی گردید.

مشخصات عمومی

استان كردستان با مساحت 29 هزار كیلومتر مربع كه 8.1 درصد سطح كشور و رتبه هجدهم در بین استان های كشور را دارا می باشد ، در غرب ایران و از شمال به استان های آذربایجان غربی و زنجان ، از جنوب به استان كرمانشاه ، از شرق به استان های همدان و زنجان و از شرق به كشور عراق محدود است .
استان دارای 10 شهرستان ، 29 شهر ، 31 بخش و 86 دهستان و 1697 آبادی دارای سکنه و 187 آبادی خالی از سکنه می باشد . بانه ، بیجار ، سقز ، سنندج ، دیواندره ، كامیاران ، قروه ، مریوان ، سروآباد و دهگلان از مهمترین شهرهای استان می باشند .

فرهنگ كردستان

استان كردستان یكی از استان های كردنشین در غرب ایران است ، اكثریت ساكنان این استان ، كرد زبان هستند كه به لهجه های مختلف تكلم می كنند . درباره زبان كردی مردم شناسان بر این رای هستند كه زبان كردی یكی از زبان های گروه هند و اروپایی و ایرانی است .